Նախորդ բոլոր խորհրդարաններից 7-րդ գումարման Ազգային ժողովը տարբերվել է մի քանի առանձնահատկություններով, որոնք իրենց կնիքն են դրել կառավարման համակարգում, հանրային-քաղաքական կյանքում ԱԺ-ի դերակատարության վրա։

Առաջին՝ Հայաստանում կազմակերպված գրեթե բացառիկ ընտրությունների արդյունքում (որը չի վիճարկվել ընտրական սուբյեկտներից որևէ մեկի կողմից) ձևավորված 7-րդ գումարման խորհրդարանն օժտված է եղել լեգիտիմության և հանրային վստահության այնպիսի բարձր աստիճանով, որպիսին չի ունեցել նախկին գումարման խորհրդարաններից որևէ մեկը։ Այս հանգամանքն էականորեն պայմանավորել է հատկապես քաղաքական մեծամասնության վարքագիծը, որն իր բոլոր առանցքային, երբեմն սահմանադրականության և օրինականության տեսանկյունից վիճելի քաղաքական որոշումները պատճառաբանել է ժողովրդի «կամքի դեսպանը» լինելու, հեղափոխության իդեալներն իրականացնելու հիմնավորմամբ։ 

Երկրորդ՝ 7-րդ գումարման խորհրդարանը միակն է, որտեղ բացարձակ մեծամասնություն է կազմել ընտրություններին մասնակցած մեկ քաղաքական ուժ։ 2018թ․խորհրդարանական ընտրությունների արդյունքում «Իմ քայլը» դաշինքը վերցրել էր ԱԺ մանդատների 2/3-ից ավելին, ինչն իրավունք ու հնարավորություն էր վերապահում միանձնյա ընդունել նաև սահմանադրական օրենքներ, առանց ընդդիմությունից որևէ կախվածության՝ փոփոխություններ կատարել Սահմանադրությունում, սահմանադրական օրենքներում, ընտրել Հանրապետության նախագահ և այլն։

Երրորդ՝ 7-րդ գումարման խորհրդարանը ձևավորել են ընդամենը երեք քաղաքական ուժեր։ Քաղաքական այսպիսի սահմանափակ ներկայացվածությունն աննախադեպ էր Հայաստանի պառլամենտարիզմի պատմության մեջ և կարող էր նախադրյալ լինել կոմպրոմիսային մշակույթի ձևավորման համար։ Սակայն կառավարող ուժի բացարձակ մեծամասնություն ունենալու հանգամանքը զրոյացրել էր որոշումների ընդունման վրա ազդեցության լծակ չունեցող ընդդիմադիր ուժերի հետ մեծամասնության համագործակցելու պահանջարկը։ 

Չորրորդ՝ ի տարբերություն նախորդ բոլոր խորհրդարանների՝ 7-րդ գումարման ԱԺ-ն իր կարճատև գոյության ընթացքում երկու անգամ բախվել է չափազանց լուրջ ֆորս-մաժորային իրավիճակների․2020թ․մարտին կորոնավիրուսային համավարակով պայմանավորված՝ արտակարգ դրության իրավական ռեժիմի սահմանում և 44-օրյա պատերազմով պայմանավորված՝ երկրում ռազմական դրության իրավական ռեժիմի սահմանում։ 

Այս առանձնահատկություններն իրենց ազդեցությունն են ունեցել ԱԺ բոլոր գործառույթների իրականացման վրա։

Օրինաստեղծ քաղաքականությունը 

7-րդ գումարման խորհրդարանում մինչև 4-րդ նստաշրջանը արձանագրվել է ընդունվող օրենքների հեղինակման տիրույթում խորհրդարանի մասնակցության տեսակարար կշռի էական ավելացում։ Եթե նախորդ գումարման խորհրդարանների պարագայում ընդունվող օրենքների 95 տոկոսի հեղինակը Կառավարությունն էր և միայն 5 տոկոսինը՝ ԱԺ-ն, ապա 7-րդ գումարման 3-րդ նստաշրջանում ԱԺ-ի տեսակարար կշիռը կազմել է ավելի քան 31 տոկոս։ Այդ փուլում խորհրդարանն օրինաստեղծ համակարգում վերականգնել է հօգուտ գործադիր իշխանության խախտված բալանսը՝ դրանով իսկ էականորեն մեծացնելով օրենսդրական քաղաքականության վրա ԱԺ-ի ազդեցությունը։ 

Այս փոփոխությունը տեղի է ունեցել ոչ միայն քանակական, այլև որակական առումով․ խորհրդարանն այդ շրջանում կարողացել է սկզբունքային անհամաձայնութուններ ունենալու դեպքում մերժել Կառավարության նախաձեռնությունները և հակառակը՝ Կառավարության բացասական կարծիքի և ակնհայտ դինադրության պայմաններում ընդունել օրենքներ։ Թեև դրանք մայր օրենքներ չէին, այնուհանդերձ, արձանագրվող դրվագային դրսևորումները վկայում էին այդ շրջանում Կառավարության նախաձեռնությունները «դակողի» պարզունակ դերից խորհդրարանը ձերբազատելու՝ ԱԺ քաղաքական ձգտումների մասին։ Ընդ որում՝ առանձին դեպքերում խորհրդարանական մեծամասնությունը Կառավարության կարծիքի «արգելքները» կարողացել է հաղթահարել նաև խորհրդարանական ընդդիմության պատգամավորների հեղինակած նախագծերի պարագայում։

Հետագա նստաշրջանների ընթացքում այս միտումները չեն պահպանվել, և Կառավարությունն աստիճանաբար վերադարձրել է ընդունվող օրենքների «արտադրության» իր կորցրած դիրքերը։ Այս շեղումը պայմանավորված է եղել երեք հիմնական գործոնով։

Առաջինը կորոնավիրուսային համավարակի պատճառով հայտարարված արտակարգ դրություն էր։ Ստեղծված աննախադեպ պայմաններում ԱԺ քաղաքական մեծամասնությունն ամբողջ նախաձեռնողականությունը թողել է հակաճգնաժամային քաղաքականություն իրականացնող գործադիր իշխանությանը՝ ստանձնելով վերջինին բոլոր հնարավոր միջոցներով օժանդակողի դերը։

Երկրորդ գործոնը 2020թ․սեպտեմբեր-նոյեմբեր ամիսներին ծավալված Արցախյան երկրորդ լայնածավալ պատերազմի բերումով երկրում ռազմական դրության հայտարարումն էր։ Այդ հարցում Կառավարությանն աջակցությունը գրեթե բացարձակ էր՝ նաև խորհրդարանական փոքրամասնության ներգրավմամբ, ի տարբերություն արտակարգ դրության ռեժիմի պայմաններում Կառավարության հակահամաճարակային միջոցառումների, որտեղ ԱԺ ընդդիմությունը որոշակի պահից կտրուկ փոխեց իր մարտավարությունը՝ տեղավորվելով արմատականության դիրքերում։

Երրորդ էական գործոնը Աժ-ում կառավարող և ընդդիմադիր ուժերի աստիճանական բևեռացումն էր, քաղաքական երկխոսության պոտենցիալի սպառումը և ներխորհրդարանական դիմակայության խորացումը։ Այս միտումները տեսանելի դարձան Սահմանադրական դատարանի դեմ ԱԺ քաղաքական մեծամասնության «արշավի» և իշխանությունների որդեգրած հակահամաճարակային քաղաքականության համատեքստերում, անասելի մասշտաբների հասան աղետալի պատերազմից հետո, երբ քաղաքական իշխանության խորհրդարանական թևը սկսեց թիրախավորվել որպես պարտության հիմնական պատասխանատուի, և քաղաքական օրակարգի հիմնական հարցը դարձավ իշխանությանը հրաժարական պարտադրելը։ Խորհրդարանական մեծամասնությունն ավելի մերժողաբար սկսեց վերաբերվել ընդդիմադիր պատգամավորների օրենսդրական և այլ նախաձեռնություններին, որոնց ճնշող մեծամասնությունը պարզապես ԱԺ լիագումար նիստերի քննարկման առարկա չէր դառնում։ 

7-րդ գումարման ԱԺ-ում նաև նկատվել են օրենսդրական գործառույթի արդյունավետության վրա բացասաբար ազդող միտումներ։

Առաջինն օրենքների ընդունման արագության անհամաչափ բարձր տեմպին տուրք տալն է, ընդունվող օրենքների քանակական ոչ բնական աճը։ Օրինակ՝ եթե 2-րդ նստաշրջանի համեմատ 3-րդ նստաշրջանի ընթացքում ԱԺ-ի կողմից ընդունված օրենքներն ավելի են եղել 18%-ով, ապա 4-րդ նստաշրջանի ընթացքում նախորդի համեմատ՝ շուրջ 100%-ով։ Հաջորդող նստաշրջաններին այս բարձր մակարդակը հիմնականում պահպանվել է (պատերազմի և համավարակային արտակարգ դրության շրջափուլերում որոշակի օբյեկտիվ շեղումները չհաշված)։ Ոչ միայն ընդունված օրենքների քանակն է ավելացել, այլև խորհրդարանը շուրջ 5 անգամ ավելի արագ է օրինագծեր ընդունել։ Այս ցուցանիշով 7-րդ գումարման խորհրդարանը նմանվել է նախորդ գումարման խորհրդարաններին, երբ օրինագծերի քննարկումն ու ընդունումը հաճախ վերածվում էր մեխանիկական պրոցեսի։

Երկրորդը ԱԺ խմբակցությունների և հատկապես Կառավարության կողմից արտահերթ նիստերի և նստաշրջանների հաճախ հրավիրումն է, որոնց ընթացքում էլ հիմնականում կիրառվել է կայծակնային ռեժիմով օրենքներ ընդունելու պրակտիկան։ Արտահերթերի ռեժիմը շահագործվել է հատկապես արտակարգ դրության և ռազմական դրության ժամանակահատվածներում, երբ այս լրջագույն խնդիրների դիմակայմանն ուղղված օրենսդրական նախաձեռնությունների կողքին կամ դրանց ստվերում առաջ էին մղվում նաև դրանց հետ կապ չունեցող օրինագծեր։

Վերահսկողական քաղաքականությունը 

Խորհրդարանական կառավարման մոդելի ներդրումը մեծացրեց Ազգային ժողովի կարգավիճակային ու ֆունկցիոնալ դերակատարությունն առավելապես խորհրդարանի վերահսկողական գործառույթի ուժեղացմամբ: Սահմանադրական փոփոխություններով խորհրդարանին տրվել էր իշխանության առաջնային մանդատ՝վերահսկողական նոր գործիքակազմով։

6-րդ գումարման խորհրդարանն իր կարճատև գոյության ընթացքում չհասցրեց կիրառել նախատեսված կառուցակարգերը, և հենց 7-րդ գումարման խորհրդարանին էր վիճակված պարզել դրանց կենսունակությունը:

Գործիքներից մեկն առնչվում է Կառավարության գործունեության ծրագրահենության ստուգման և Կառավարության հաշվետվողականության ինստիտուցիոնալացմանը՝ «Ազգային Ժողովի կանոնակարգ» սահմանադրական օրենքով Կառավարության ծրագրի կատարման ընթացքի և արդյունքների մասին տարեկան զեկույցի ներկայացման և քննարկման ընթացակարգի սահմանմամբ (հոդված 127):

Կառավարության ծրագրի կատարողականը քննարկվում է նույն ընթացակարգով, որով այլ մարմինների կողմից ներկայացվող հաղորդումները, զեկույցները, հաշվետվությունները։ Կարգավիճակով զիջում է միայն վերահսկողական գործառույթի մեկ այլ բաղադրիչի՝ պետական բյուջեի կատարողականի քննարկմանը, որն ավարտվում է քվեարկությամբ և դրա հիմքով կարող է Կառավարությանն անվստահություն հայտնելու գործընթացի հանգեցնել: 

Կառավարության ծրագրի կատարողականի ստուգման այս մեխանիզմը կարևոր նշանակություն ունի իր ծրագրային դրույթներին գործադիր իշխանության հավատարմությունը չափելու և քաղաքական գնահատականի արժանացնելու համար: Այն առաջին հերթին կարևոր քաղաքական գործիք է խորհրդարանական փոքրամասնության ձեռքին:

7-րդ գումարման խորհրդարանում այդ տարեկան քննարկումները ծավալվել են նախատեսված ընթացակարգին համապատասխան, սակայն զուրկ են եղել առարկայականությունից: Պատճառը Կառավարության ծրագրի ընդհանրականությունն է, կոնկրետության և նախանշվող նպատակային ցուցանիշների բացակայությունը: Խորհրդարանը, մեծ հաշվով, չի ունեցել չափորոշիչներ, որոնց հետ համեմատությամբ ու համադրությամբ կարող էր գնահատել՝ որքանով է Կառավարությունը հաղթահարել իր ծրագրային նպատակները, թիրախները, որոնք են եղել այդ ճանապարհին հիմնական խնդիրները: Արդյունքում՝ ծրագրի կատարողականի շուրջ խորհրդարանական քննարկումները վերածվել են իրավիճակային քաղաքական շահերից բխող դեբատների՝ համեմված քաղաքական ուժերի միջև փոխադարձ մեղադրանքներով: Կատարողականի բովանդակային քննարկում գրեթե չի իրականացվել, և նշված նորմի կիրարկումը 7-րդ գումարման խորհրդարանում իր արդյունավետությունը չի ապացուցել:

Խորհրդարանի վերահսկողական պոտենցիալի իրացման համեմատաբար նոր և ազդեցության տեսանկյունից խիստ կարևոր մյուս գործիքը ԱԺ քննիչ հանձնաժողովների ձևավորման հնարավորությունն է: ԱԺ կանոնակարգի 20-րդ հոդվածի համաձայն՝ իրավունքի ուժով քննիչ հանձնաժողովներ կարող են ստեղծվել պատգամավորների ընդհանուր թվի 1/4-ի (պաշտպանության ոլորտին առնչվող հարցերով՝ 1/3-ի) ստորագրությամբ: Օրենքով որպես քննիչ հանձնաժողովի խնդիրների շրջանակ է սահմանվում Ազգային ժողովի իրավասության մեջ մտնող հանրային հետաքրքրություններ կայացնող հարցերին վերաբերող փաստերը պարզելը և Ազգային ժողովին ներկայացնելը: Ձևակերպումների անորոշությունները խորհրդարանականներին հնարավորություն են տալիս իրենց հետաքրքրող ցանկացած հարցով ձևավորել քննիչ հանձնաժողով:

Քննիչ հանձնաժողովներ․ 7-րդ գումարման խորհրդարանն առանձնակի նախաձեռնողական է եղել այս հարցում և իր գոյության շուրջ 2.5 տարվա ընթացքում ֆորմալ առումով ձևավորել է 6 քննիչ հանձնաժողով, որոնցից 5-ը՝ երկրորդ և երրորդ նստաշրջանների ընթացքում: Նախնական շրջանում նախաձեռնողականությունը կառավարող քաղաքական ուժինն էր՝ առանձին ոլորտներում նախկին իշխանությունների գործունեությունը գնահատելու մոտիվացիայով: Այդ նպատակով են ստեղծվել «2016 թվականի ապրիլին ծավալված ռազմական գործողությունների հանգամանքները ուսումնասիրող քննիչ հանձնաժողովը» և «Արարատի և Արմավիրի մարզերում ՀՀ տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների նախարարության ջրային կոմիտեի, դրա կառուցվածքային ստորաբաժանումների և ջրային տնտեսության ծրագրերի իրականացման գրասենյակի գործունեության արդյունավետությունն ուսումնասիրող քննիչ հանձնաժողովը»: Մյուս չորսը ստեղծվել են խորհրդարանական ընդդիմության նախաձեռնությամբ՝ գործող իշխանությունների գործունեությունն առանձին ոլորտներում ուսումնասիրության և գնահատման առարկա դարձնելու նպատակով:

Քննիչ հանձնաժողովներ ձևավորվել են ինչպես հանրային ակնկալիքների տեսանկյունից արդարացված հարցերի համատեքստում (ապրիլյան ռազմական գործողությունների հանգամանքներ, հակահամաճարակային միջոցառումների արդյունավետություն, ինչպես նաև արտակարգ դրության ժամանակահատվածում մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների սահմանափակումների իրավաչափություն, մետաղական հանքարդյունաբերության ոլորտում ներդրումային ծրագրերին առնչվող հարցեր), այնպես էլ՝ չարդարացված կամ խիստ հատվածական, առավելապես քաղաքական հավակնությունների բավարարման շարժառիթներով:

Անկախ այս հանգամանքից՝ 7-րդ գումարման խորհրդարանում քննիչ հանձնաժողովների գործունեության վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ չնայած նման հանձնաժողովների ձևավորման հարցում խորհրդարանական ուժերի ակտիվությանը, այս ինստիտուտը՝ իր հիմնական առաքելության կատարման իմաստով, չի կայացել: Խոսուն է այն իրողությունը, որ ԱԺ-ում ձևավորված քննիչ 6 հանձնաժողովներից ընդամենը մեկը՝ «Մետաղական հանքարդյունաբերության ոլորտում ներդրումային ծրագրերի շրջանակներում գործադիր իշխանության մարմիններին ներկայացված և նրանց կողմից ընդունված ֆինանսական և այլ հաշվետվությունների օրինականությունը, հիմնավորվածությունը և արժանահավատությունը ուսումնասիրող» քննիչ հանձնաժողովն է ԱԺ լիագումար նիստում եզրակացություններ կայացրել, այն էլ միայն օրենսդրության ձևական կողմը պահելու համար, քանի որ կատարված աշխատանքի որևէ էական արդյունք չի ներկայացվել:

Եզրակացություն կազմել է նաև 2016թ․ապրիլյան ռազմական գործողությունների հանգամանքներն ուսումնասիրող քննիչ հանձնաժողովը, սակայն ժամկետների լուրջ խախտումներից հետո հայտարարվեց, որ այդ եզրակացությունը չի ներկայացվելու ԱԺ-ին՝ հաշվի առնելով դրանում պետական գաղտնիք պարունակող տվյալների առատությունը: Փաստահավաք աշխատանքն ու ուսումնասիրությունը պատշաճ կատարելու նպատակով ԱԺ-ն երկարացրել էր գրեթե բոլոր քննիչ հանձնաժողովների գործունեության ժամկետները, սակայն դա էլ չհանգեցրեց այդ հանձնաժողովների կողմից արդյունքների ապահովմանն ու ներկայացմանը:

Նման իրավիճակը պայմանավորված է օբյեկտիվ ու սուբյեկտիվ բազմաթիվ պատճառներով: Նախ՝ խորհրդարանական ուժերը քննիչ հանձնաժողովների ձևավորման իրավասությանը վերաբերվում էին ոչ թե որպես խորհրդարանական վերահսկողության, այլ որպես քաղաքական հավակնությունների, տակտիկական խնդիրների լուծման գործիքի՝ հաճախ այդ հանձնաժողովներն օգտագործելով այլ պետական մարմինների գործառույթներին ոչ իրավաչափ միջամտության համար։

Նման ընկալման հիմնական պատճառը քննիչ հանձնաժողովների ստեղծման նպատակների սահմանման մեջ լղոզված, մեկնաբանելի ձևակերպումների առկայությունն է: Անհասկանալի է, օրինակ՝ «հանրային հետաքրքրություն ներկայացնող հարցերին վերաբերող» ձևակերպումը («Ազգային ժողովի կանոնակարգ» սահմանադրական օրենքի 20-րդ հոդված) և դրա համադրումը «Ազգային ժողովի իրավասության մեջ մտնող» ձևակերպման հետ: Արդյունքում ստացվեց այնպես, որ խորհրդարանը կարողացավ մտնել տեղական ինքնակառավարման մարմինների՝ իրեն չվերաբերող գործառույթների տիրույթ՝ ստեղծելով «2018 թվականի սեպտեմբերից սկսած տարբեր սուբյեկտների կողմից Երևան համայնքին տրանսպորտային միջոցների և այլ գույքի փոխանցման, ծառայությունների մատուցման պայմանագրերի, ինչպես նաև Երեւան համայնքի կողմից դրանց հետ կապված այլ անշարժ կամ շարժական գույքի փոխանցման, այդ թվում` գույքային, ինչպես նաև ոչ գույքային իրավունքների, շինարարության թույլտվությունների, արտոնությունների տրամադրման իրավաչափությունն ու կոռուպցիոն ռիսկերն ուսումնասիրող» քննիչ հանձնաժողովը: Եվ դա այն պարագայում, երբ դատախազության նախաձեռնությամբ արդեն իսկ քրեադատավարական ընթացակարգերով ընթանում էր քննություն հանձնաժողովի ուսումնասիրության առարկա հանդիսացող խնդիրների առնչությամբ:

Բացի այդ, քննիչ հանձնաժողովի ձևավորման վերաբերյալ իրավանորմերն ունեն ներքին հակասություններ։ Մասնավորապես, «ԱԺ կանոնակարգ» սահմանադրական օրենքի 20-րդ հոդվածի 1-ին մասով սահմանվում է, որ քննիչ հանձնաժողովը պատգամավորների ընդհանուր թվի առնվազն1/4-ի (պաշտպանության ոլորտին առնչվող հարցերի դեպքում՝ 1/3- ի) պահանջով ստեղծվում է իրավունքի ուժով։ Այսինքն՝ բավարար քանակությամբ ստորագրություններ հավաքելն արդեն բավական է հանձնաժողովն ստեղծված համարելու համար։ Մինչդեռ նույն հոդվածի 6-րդ մասը նախատեսում է, որ քննիչ հանձնաժողովի անդամների թիվը սահմանում է Ազգային ժողովը՝ համապատասխան որոշմամբ։ ԱԺ կանոնակարգը չի տալիս այն հարցի պատասխանը, թե ինչպես կարող է քննիչ հանձնաժողովը միայն ստորագրությունների բավարար քանակի առկայությամբ իրավունքի ուժով համարվել ձևավորված, եթե ԱԺ-ն հանձնաժողովի անդամների թիվը հաստատելու վերաբերյալ որոշում չի ընդունում։ Նման իրադրության պարագայում ֆորմալ առումով հանձնաժողովը ստեղծվում է, սակայն այն չի կարող որևէ գործողություն իրականացնել, քանի որ չունի և չի կարող ունենալ հանձնաժողովի անդամներ։

7-րդ գումարման խորհրդարանը բախվել է օրենսդրական այս հակասության հետ։ 2019թ․դեկտեմբերին ԼՀԿ և ԲՀԿ պատգամավորների ստորագրություններով իրավունքի ուժով ստեղծվեց «2018 թվականի սեպտեմբերից սկսած տարբեր սուբյեկտների կողմից Երևան համայնքին տրանսպորտային միջոցների և այլ գույքի փոխանցման, շինարարության թույլտվությունների, արտոնությունների տրամադրման իրավաչափությունն ու կոռուպցիոն ռիսկերն ուսումնասիրող» քննիչ հանձնաժողովը։ 2020թ․հունվարին՝ նոր նստաշրջանի մեկնարկին, ԱԺ մեծամասնությունը հրաժարվեց այդ հանձնաժողովում տեղեր ունենալուց և չմասնակցեց հանձնաժողովի անդամների թիվը հաստատելու վերաբերյալ որոշման քվեարկությանը։ Հանձնաժողովը ֆորմալ առումով ձևավորվեց, սակայն գործելու մանդատ չստացավ։ Այս իրողությունն ակնհայտ դարձրեց, որ ցանկացած պարագայում քննիչ հանձնաժողով չի կարող ձևավորվել առանց քաղաքական մեծամասնության հետ կոնսենսուսի։

Այսպիսով՝ 7-րդ գումարման խորհրդարանում քննիչ հանձնաժողովների ինստիտուտի գործարկման փորձառությունն ի հայտ բերեց իրավանորմերի ներքին հակասությունները վերացնելու անհրաժեշտությունը։ 

Մեկ այլ խնդիր է հանձնաժողովի աշխատանքներն ավարտված համարելու իրավական հիմքի անորոշությունն ու մեկնաբանելիությունը։ «ԱԺ կանոնակարգ» սահմանադրական օրենքի 25-րդ հոդվածը սահմանում է, որ քննիչ հանձնաժողովն իր գործունեության արդյունքով Ազգային ժողովի նախագահին ներկայացնում է զեկույց, որը ներառում է հանձնաժողովի ստեղծման համար հիմք հանդիսացած հարցի վերաբերյալ պարզված փաստերը, ինչպես նաև դրանց առնչությամբ ձեռնարկվելիք միջոցների վերաբերյալ հանձնաժողովի եզրահանգումները: Այս իրավակարգավորումից բխում է, որ հանձնաժողովի գործունեության արդյունքներով զեկույցի պատրաստումն ու Աժ-ին ներկայացնելը կրում է պարտադիր բնույթ։ 

Մինչդեռ հաջորդ՝ 26-րդ հոդվածով նախատեսվում է, որ քննիչ հանձնաժողովն իր աշխատանքներն ավարտում է ինչպես Ազգային ժողովի նիստում զեկույցի քննարկումն ավարտվելու պահից, այնպես էլ հանձնաժողովի լիազորությունների ժամկետն ավարտվելու դեպքում, եթե ԱԺ-ին զեկույց չի ներկայացվում։

Նշված հոդվածից հետևում է, որ հանձնաժողովի կողմից զեկույց ներկայացնելը պարտադիր բնույթ չունի, և այն կարող է մեկ տարի գործելով, ռեսուրսներ վատնելով՝ ուղղակի լիազորությունների ժամկետն ավարտվելու բերումով աշխատանքներն ավարտել։ Բացի այն, որ վերոնշյալ երկու (25,26-րդ)հոդվածների միջև առկա է ակնհայտ հակասություն, նաև որոշակիացված չէ, թե ինչ ժամկետներում կարող է կամ պետք է քննիչ հանձնաժողովը ներկայացնի զեկույցը, եթե աշխատանքները պետք է ավարտի ԱԺ-ին նման փաստաթուղթ ներկայացնելով։

Քանի որ այդ ժամկետները հստակեցված չեն, ստացվում է, որ քննիչ հանձնաժողովը կարող է զեկույցը ԱԺ-ին ներկայացնել հանձնաժողովի գործունեության ժամկետներն սպառելուց հետո՝ երբ ցանկանա։ Նման կազուսային իրավիճակ ևս առաջացել է 7-րդ գումարման խորհրդարանում՝ կապված 2016 թվականի ապրիլին ծավալված ռազմական գործողությունների հանգամանքների պարզման քննիչ հանձնաժողովի հետ։ Վերջինիս լիազորությունների ժամկետն ավարտվել էր 2020թ․հունիսի 10-ին։ Թեև հանձնաժողովի նախագահը հայտարարել էր, որ հանձնաժողովի աշխատանքի արդյունքում զեկույց պատրաստվել է, սակայն վերջինս ԱԺ-ին չի ներկայացվել ոչ միայն մինչև լիազորությունների վերջնաժամկետը, այլև դրան հաջորդող նստաշրջանի ընթացքում։ Այդ զեկույցը չի ներկայացվել առհասարակ՝ դրանում պետական գաղտնիք պարունակող տվյալների առկայության պատճառաբանությամբ։

Զեկույցի ներկայացման հարցում խիստ հայեցողական մոտեցումն էականորեն նվազեցնում է քննիչ հանձնաժողովի գործառնական և քաղաքական նշանակությունը՝ այս ինստիտուտը վերածելով պարզապես քաղաքական հերթապահ տեխնոլոգիայի։ Անհասկանալի է հանձնաժողովի լիազորությունները նաև առանց զեկույցի պատրաստման և ներկայացման ավարտելու հնարավորությունը, քանի որ ինչպես հանձնաժողովի ձևավորման համար պատճառ հանդիսացած կանխավարկածի հաստատումն է արդյունք, այնպես էլ չհաստատումը, և երկուսի դեպքում էլ ԱԺ-ն իրավունք պետք է ունենա ինչպես հանձնաժողովի ձևավորման նախաձեռնողներից, այնպես էլ անդամներից հստակ բացատրություններ պահանջելու և գնահատականներ տալու։ Նման մոտեցումն էականորեն կմեծացներ քննիչ հանձնաժողովի ձևավորման, գործունեության արդյունավետության հարցում պատասխանատվությունը։

ԱԺ խմբակցություններին վերապահված վերահսկողական լծակ է նաև կառավարության անդամներին գրավոր հարցապնդում անելու իրավասությունը։ Ի տարբերություն նախորդ գործիքների` հարցապնդման կիրառումը թույլ է տալիս դնելու Կառավարության անդամի, ինչպես նաև վարչապետի անվստահության հարցը։ 

7-րդ գումարման խորհրդարանում այս գործիքը երկու անգամ կիրառել է «Լուսավոր Հայաստան» խմբակցությունը՝ երկրորդ և երրորդ նստաշրջաններում։ Առաջինը վերաբերում էր Կառավարության կառուցվածքային փոփոխությունների նախաձեռնման արդյունքում հնարավոր կադրային կրճատումների ծավալներին, ակնկալվող տնտեսումներին և ուղղված էր ֆինանսների նախարարին, երկրորդը՝ հանքարդյունաբերության ոլորտում բնապահպանական նորմերի պահպանման նկատմամբ ՀՀ շրջակա միջավայրի նախարարության կողմից իրականացվող վերահսկողությանը։ Երկու հարցապնդումներն էլ քննարկվել են ԱԺ լիագումար նիստերում, դրանց հիման վրա ԼՀԿ-ն փորձել է առաջադրել երկու նախարարների պաշտոնանկության հարցը, սակայն անհրաժեշտ օժանդակություն չի ստացել։ 

Այսուհանդերձ, 7-րդ գումարման խորհրդարանում գրավոր հարցապնդման ինստիտուտի գործարկման պրակտիկան վկայում է, որ խմբակցություններն առավելապես խուսափում են այն քաղաքական տակտիկական նկատառումներով կիրառելուց, ինչը, թերևս, պայմանավորված է ԱԺ-ում ուժերի հարաբերակցության հանգամանքով։ Հարցապնդումների ինստիտուտն առայժմ ձևականորեն և մասամբ էլ ինքնանպատակ է օգտագործվում, թեև դրա միջոցով հնարավոր է դառնում ոլորտային առանձին խնդիրներ բարձրացնել առավել համակողմանիորեն։

Խորհրդարանական ուժերի հարաբերակցությունը, քաղաքական գործառույթի իրացումը 

«Ազգային Ժողովի կանոնակարգ» սահմանադրական օրենքով խորհրդարանական ընդդիմությունն ստացել է ԱԺ-ում որոշակի քաղաքական օրակարգ ձևավորելու կամ ձևավորված օրակարգի վրա ազդելու բավարար իրավական գործիքներ։ Ընդդիմությանն են տրված ԱԺ երեք փոխնախագահներից մեկի, ԱԺ մշտական հանձնաժողովներից մի քանիսի նախագահների պորտֆելները։ Այս հանգամանքը հնարավորություն է տվել ընդդիմությանը ներկայացված լինելու Ազգային Ժողովի խորհրդի կազմում և մասնակցություն ունենալու նստաշրջանների և նիստերի օրակարգերի, հարցերի քննարկման հերթականությունը որոշելու, պատգամավորի լիազորությունները դադարեցնելու հարցով Սահմանադրական դատարան դիմելու հարցերի քննարկմանը։ 

Բացի քննիչ հանձնաժողով ձևավորելու հնարավորությունից` ըննդիմադիր խմբակցությունները կարող են նաև յուրաքանչյուր նստաշրջանում հրավիրել մեկ լսում՝ խմբակցության անդամի հեղինակած նախագծերի շուրջ, ինչպես նաև հասնել ԱԺ լիագումար նիստում արտահերթության կարգով իրենց հեղինակած առանցքային նախագծերից մեկի քննարկմանն ԱԺ լիագումար նիստում՝ անկախ նրանից, որ օրինագիծը կարող է չունենալ գլխադասային հանձնաժողովի դրական կարծիքը, կամ կարող է լրացած լինել եզրակացություն ներկայացնելու ժամկետը։ Թեև այդ օրինագծերը կարող են վերջնարդյունքում չընդունվել խորհրդարանի կողմից, սակայն դրանց վերաբերյալ քննարկումները երաշխավորվում են օրենքով։ 

7-րդ գումարման խորհրդարանում այս գործիքակազմն օգտագործել է միայն ԼՀԿ-ն։ ԲՀԿ-ի քաղաքական ակտիվությունը դրսևորվել է միայն ավանդական եղանակներով՝ առավելապես քաղաքական հայտարարությունների, օրինագծերին դեմ քվեարկելու, տարբեր հարցերի վերաբերյալ արտահերթ նիստ հրավիրելու նախաձեռնություններին միանալու և հատկապես ԱԺ նիստերը, առանձին հարցերի քննարկումները քաղաքական բոյկոտի ենթարկելու միջոցով։

Առաջին-երկրորդ նստաշրջանների ընթացքում ընդդիմադիր խմբակցություններն առավելապես մրցակցում էին միմյանց հետ՝ արմատական կամ իրական ընդդիմության դիրքերը զբաղեցնելու համար։ Հետագայում՝ քաղաքական մեծամասնության ունեցած հանրային վստահության աստիճանական մաշմանը զուգընթաց, այս մոտեցումը փոխվեց։ 

Եթե առաջին երեք նստաշրջանների ընթացքում ԱԺ քաղաքական մեծամասնության և փոքրամասնության միջև առանձին հարցերում համագործակցությունն ստացվում էր, ապա 4-րդ նստաշրջանից սկսած՝ կողմերը գործել են միմյանց ցանկացած միջոցով վարկաբեկելու, հեղինակազրկելու, միմյանց բարոյապես ոչնչացնելու տրամաբանությամբ։ Բևեռացման, կոնֆրոնտացիայի մասին վկայում է նաև այն հանգամանքը, որ գրեթե չեն արձանագրվել դեպքեր, երբ կառավարող և ընդդիմադիր խմբակցությունների պատգամավորները կամ խմբակցությունները համահեղինակությամբ շրջանառության մեջ դնեն օրինագծեր։ 

Իրավիճակն առավել սրվել է ԲՀԿ առաջնորդ Գագիկ Ծառուկյանի կողմից կորոնավիրուսային համավարակի դեմ Կառավարության որդեգրած քաղաքականության սուր քննադատությունից և Կառավարության հրաժարականի պահանջ դնելուց հետո, երբ նախորդ ընտրություններին ԲՀԿ-ի կողմից առերևույթ կատարված մասսայական ընտրախախտումների, ընտրակաշառքների բաժանման դեպքի առթիվ հարուցված քրեական գործի շրջանակներում ՀՀ գլխավոր դատախազը դիմեց խորհրդարանին՝ ԲՀԿ առաջնորդին պատգամավորական անձեռնմխելիությունից զրկելու, նրա նկատմամբ քրեական հետապնդում հարուցելուն ու ազատությունից զրկելուն համաձայնություն տալու նպատակով, ինչը բավարարվեց ԱԺ-ի, իսկ իրականում միայն ԱԺ մեծամասնության կողմից, քանի որ մյուս 2 խմբակցությունները հրաժարվեցին մասնակցել քվեարկությանը՝ այդ գործընթացը համարելով քաղաքականացված և Ծառուկյանի նկատմամբ քաղաքական հետապնդումների դրսևորում։ 

2020թ․նոյեմբերին՝ պատերազմի ավարտից հետո, ԲՀԿ-ն միացավ վարչապետի հրաժարականի և ժամանակավոր կառավարություն նշանակելու պահանջ ներկայացնող «Հայրենիքի փրկության շարժմանը», սկսեց բոյկոտել ԱԺ-ի գործունեությունը՝ չմասնակցելով ԱԺ մշտական հանձնաժողովների և նիստերի աշխատանքներին։

Ներխորհրդարանական խորացող դիմակայության պայմաններում արձանագրվել են փոխադարձ անձնական վիրավորանքների, ընդհուպ ծեծկռտուքի դեպքեր, ինչին մեծապես նպաստել է նաև ԱԺ-ում էթիկայի հանձնաժողովի ինստիտուտի ոչնչացումը։

Պետք է ընդգծել, որ 7-րդ գումարման խորհրդարանն իր քաղաքական գործառույթի իրացմամբ չի նպաստել իշխանության համակարգում խորհրդարանի դերի և ինքնուրույնության բարձրացմանը՝ չնայած ֆորմալ առումով դրան ուղղված օրինաստեղծ և վերահսկողական գործիքակազմի տարրերի կիրառմանը։ Այն շարունակել է հանդես գալ իբրև քաղաքական իշխանության կողմից դրվող իրավիճակային քաղաքական խնդիրների լուծման միջոց։ 

7-րդ գումարման խորհրդարանն իր գործունեությամբ չի կարողացել հիմնավորել Հայաստանի Հանրապետությունում կառավարման պառլամենտական մոդելի անհրաժեշտությունը, կոլեկտիվ որոշումների կայացման և այդ որոշումների համար կոլեկտիվ պատասխանատվության կոնցեպցիայի արդարացվածությունը։   

Արտահերթ խորհրդարանական ընտրությունների արդյունքներով ձևավորված 7-րդ գումարման Ազգային ժողովի կազմը լեգիտիմության մեծ ռեսուրս ուներ՝ ԱԺ-ում ներկայացված քաղաքական ուժերի ներկապնակն ընդհանուր գծերով արտացոլում էր հանրային քաղաքական տրամադրությունները։ 3-րդ նստաշրջանից հետո, սակայն, հանրային լեգիտիմության այդ ռեսուրսը սկսեց մաշվել, իսկ Արցախյան պատերազմի արդյունքներով, հետպատերազմյան շրջանում խորհրդարանի պասիվ-հարմարվողական վարքագծով պայմանավորված՝ այդ քաղաքական կապիտալը լուրջ ցնցումների ենթարկվեց՝ ի վերջո հանգեցնելով արտահերթ խորհրդարանական ընտրություններ անցկացնելու ներիշխանական որոշման կայացմանը։

2,5-3 տարվա ընթացքում նորանկախ Հայաստանի պատմության մեջ ամենամեծ հանրային վստահությունը վայելող խորհրդարանը հայտնվեց վստահության դեֆիցիտի փաստի առջև՝ դրանից բխող բոլոր հետևանքներով։

Թեև խմբակցությունն այդ կորուստներից հետո հայտնվեց սահմանադրական մեծամասնության սահմանային վիճակում, սակայն կարողացավ պահպանել իր ներուժը։ Սա հետաքրքրական ֆենոմեն է, եթե նկատի ունենանք, թե ինչպիսի ահռելի հասարակական-քաղաքական ճնշման տակ էր գործում խորհրդարանն իր գոյության 2,5 տարիներից վերջին մոտ 1,5 տարին՝ ի սկզբանե ձևավորված լինելով դաշինքի ձևաչափով և չունենալով պատգամավորներին միավորող գաղափարական միասնական առանցք։

7-րդ գումարման խորհրդարանը չի կարողացել ձեռք բերել քաղաքական օրակարգ ձևավորելու և առաջնորդելու՝ պառլամենտական կառավարման մոդելի էությունից բխող կարգավիճակ։ ԱԺ մեծամասնության պարագայում պատճառը եղել է այն, որ օրակարգն առաջմղողը եղել է Կառավարությունը և անձամբ ՀՀ վարչապետը, իսկ ընդդիմության պարագայում՝ որովհետև արտախորհրդարանական ակտիվ ուժերը տիրապետում էին ահռելի տեղեկատվա-քարոզչական ռեսուրսների, որոնք որպես քաղաքական պրոցեսների գեներացման միջավայր էին փորձում մատուցել փողոցը՝ հենց խորհրդարանի և նրա հեղինակության զոհաբերման հաշվին։

Խորհրդարանը արտակարգ դրության իրավական ռեժիմում 

7-րդ գումարման խորհրդարանի համար COVID-19-ով պայմանավորված արտակարգ դրության հաստատումը, որ տեղի ունեցավ 2020թ․մարտի 16-ին, աննախադեպ փորձություն էր։ Պետական մյուս ինստիտուտների հետ միասին, այդ մարտահրավերին՝ իր գործառույթների շրջանակներում, պատրաստ չէր նաև Ազգային ժողովը։ Իրավիճակն առանձնահատուկ էր համավարակի և դրա տարածումն արգելափակելու, հիվանդության դեմ պայքարի և դրա առողջապահական, սոցիալական ու տնտեսական հետևանքների մեղմման միջոցների, եղանակների, գործիքների առումով համաշխարհային մակարդակով ընդհանրական փորձառության բացակայությամբ։ Յուրաքանչյուր երկիր փորձում էր հանրային կյանքի անխտիր բոլոր ոլորտներին հարվածող ճգնաժամից դուրս գալու սեփական «դեղամիջոցն» առաջարկել, որոնք կամ հաջողվում էին, կամ անհաջողության մատնվում՝ պայմանավորելով կառավարությունների, պետական իշխանությունների նկատմամբ հանրությունների հավատն ու վստահությունը։

Հայաստանում խորհրդարանն ի սկզբանե գտնվել է համավարակի կանխարգելման, դրա սոցիալական և տնտեսական հետևանքների մեղմմանն ուղղված պետական քաղաքականության կիզակետում։ Հանրապետությունում մտցվել է արտակարգ դրության իրավական ռեժիմ՝ Կառավարության որոշումը խորհրդարանում իրավունքի ուժով հրավիրված հատուկ նիստում քննարկելու օրենսդրական պահանջի կատարմամբ և նույն ընթացակարգով ժամկետը 3 անգամ երկարաձգելով։ 

Սահմանադրությամբ ԱԺ-ին արտակարգ դրության հայտարարման գործընթացում վերապահված է երկրորդային դերակատարում՝ հիմնական դերը վերապահելով Կառավարությանը, սակայն ԱԺ-ին նշանակալի դեր է վերապահվել արտակարգ դրության իրավական ռեժիմով սահմանված միջոցառումների կատարման նկատմամբ վերահսկողություն իրականացնելու հարցում։ ԱԺ խմբակցությունները կարող են արտակարգ դրություն հայտարարելու կամ դրա ժամկետը երկարացնելու գործընթացների շրջանակներում հրավիրվող ԱԺ հատուկ նիստերի ընթացքում ներկայացնել արտակարգ դրության իրավական ռեժիմով նախատեսված որևէ միջոցառում վերացնելու մասին Ազգային ժողովի որոշման նախագիծ: Նշված իրավասությունները 7-րդ գումարման խորհրդարանն իրացրել է՝ թիրախում ունենալով հանրային ու քաղաքացիական մի շարք իրավունքների և ազատությունների սահմանափակումների իրավաչափությունն ու համաչափությունը։ 

Ազգային ժողովն արտակարգ դրության պայմաններում գործել է Կառավարության հակահամաճարակային և հակաճգնաժամային՝ հընթացս ձևավորվող և փոփոխվող դոկտրինին համահունչ՝ խնդիր ունենալով ստեղծել դրա իրականացման համար անհրաժեշտ օրենսդրական-իրավական պայմանները։ Խորհրդարանի դերակատարությունը կարելի է դիտարկել երեք հիմնական ուղղություններով՝

1․Հակաճգնաժամային օրենսդրական զսպողական քաղաքականություն, որի շրջանակներում շեշտադրումը կատարվել է համավարակի տարածման տեմպերի թուլացման և մահացության դեպքերի կառավարելիության ապահովման նպատակով զսպողական-պատժողական, վարչական և քրեական մեխանիզմների իրավական հիմքերի ստեղծման վրա։ Այս համատեքստում առաջին քայլերից եղավ «Հայաստանի Հանրապետության վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ օրենսգրքում լրացումներ կատարելու մասին» և «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում լրացումներ կատարելու մասին» օրենքների ընդունումը:

2․Հակաճգնաժամային հսկողական օրենսդրական քաղաքականություն՝ առանցքում ունենալով վարակի տարածման ուղիների, կարանտինային սահմանափակումների պահանջները քաղաքացիների, տնտեսվարողների, հանրային ու պետական մարմինների կողմից պահպանելու իրավական մեխանիզմների ապահովումը։

3․Հակաճգնաժամային վերականգնողական օրենսդրական քաղաքականություն՝ ուղղված առողջապահական համակարգի սպասարկման ծավալների և հնարավորությունների ընդլայնմանը, մյուս կողմից հարկաբյուջետային և տնտեսական քաղաքականությունը իրավիճակին համապատասխանեցնելուն, պետական բյուջեի վրա մեծացած ճնշումը թուլացնելուն, եկամուտների և ծախսերի անհրաժեշտ վերանայումներն իրավիճակի զարգացմանը համարժեք կատարելուն, համավարակից տուժած բնակչության խոցելի շրջանակների, տնտեսության ոլորտների ֆինանսական աջակցության ծրագրերի իրականացմանը։ 

Ընդհանուր առմամբ բոլոր երեք ուղղություններով էլ խորհրդարանի քաղաքական, օրինաստեղծ գործունեությունը, առաջին հերթին թելադրված Կառավարության գործելաոճով, աչքի է ընկել հախուռնությամբ, ինչը սուր քննադատության է արժանացել ԱԺ փոքրամասնության կողմից։ Այս դրսևորումներով ակնհայտ դարձավ, որ ՀՀ պետական կառավարման համակարգը չունի հակաճգնաժամային մենեջմենթ, ավելին՝ օրենսդրական դաշտը ևս նմանատիպ իրավիճակներին և մարտահրավերներին պատրաստ չէ անգամ ամենատարրական հարցերում։

Արտակարգ դրության սկզբնական շրջանում նկատելի շտապողականությամբ Կառավարության կամ պատգամավորների կողմից մշակվող և ներկայացվող օրինագծերի ընդունմամբ հիմնականում լրացվեց արտակարգ իրավիճակների հարուցած ճգնաժամերին օրենսդրության ադապտացման բացը։ Սակայն ստեղծված իրավիճակը և Կառավարության ցայտնոտային գործողություններն առաջին պլան մղեցին այլ ոլորտների հետ կապված հնարավոր նմանատիպ ճգնաժամերի կանխատեսման և օրենսդրական միջավայրը դրան նախապատրաստելու հրամայականը։

Արտակարգ դրության ժամանակահատվածում, չնայած գործադիր և օրենսդիր իշխանությունների գործադրած ջանքերին, համավարակի տարածման, հիվանդացության և մահվան դեպքերի աճը, հասարակության սոցիալական վիճակի վատթարացումն ու եկամուտների նվազումը, տնտեսության անկումը պարարտ հող էին իշխանությանը թիրախավորելու և անխնա քննադատության ենթարկելու համար՝ հատկապես համավարակին անլուրջ վերաբերվելու, կանխարգելիչ միջոցառումներն ուշացնելու, ոչ ճիշտ և արդյունավետ կառավարում իրականացնելու, հակասական որոշումներ ընդունե